İNŞAAT HUKUKUNDA SEÇIMLIK CEZA KOŞULU
1. GİRİŞ
İnşaat sözleşmeleri, yapım süresinin uzunluğu, işin teknik karmaşıklığı ve tarafların yüksek mali sorumlulukları nedeniyle borçlar hukukunun en çok ihtilaf çıkan alanlarından birini oluşturur. İş sahibi ile yüklenici arasındaki bu hukuki ilişki, eserin zamanında, aynen ve ayıpsız teslimini temel prensip olarak kabul eder. Ne var ki, uygulamada yüklenicinin eseri hiç teslim etmemesi, geç teslim etmesi ya da kusurlu teslim etmesi oldukça sık rastlanan durumlardır. İşte bu tip ihlallerde, sözleşmeye eklenen “seçimlik ceza koşulu” (alternatif cezai şart) hem caydırıcılık sağlar hem de iş sahibine pratik bir çözüm sunar. Aşağıda, Türk Borçlar Kanunu’nun (TBK) 179’uncu maddesini merkez alarak seçimlik ceza koşulunun hukuki rejimi ayrıntılı biçimde ele alınacak ve Yargıtay kararlarıyla desteklenerek kısı bir bilgi notu paylaşılmıştır.
2. YASAL DAYANAK VE TANIM
TBK Madde 179 – ” Bir sözleşmenin hiç veya gereği gibi ifa edilmemesi durumu için bir ceza kararlaştırılmışsa, aksi sözleşmeden anlaşılmadıkça alacaklı, ya borcun ya da cezanın ifasını isteyebilir.
Ceza, borcun belirlenen zaman veya yerde ifa edilmemesi durumu için kararlaştırılmışsa alacaklı, hakkından açıkça feragat etmiş veya ifayı çekincesiz olarak kabul etmiş olmadıkça, asıl borçla birlikte cezanın ifasını da isteyebilir.
Borçlunun, kararlaştırılan cezayı ifa ederek sözleşmeyi, dönme veya fesih suretiyle sona erdirmeye yetkili olduğunu ispat etme hakkı saklıdır.”
TBK m.179/1 hükmü uyarınca: “Bir sözleşmenin hiç veya gereği gibi yerine getirilmemesi durumunda, aksi sözleşmede kararlaştırılmadıkça alacaklı, ya edimin ifasını ya da ceza koşulunun ödenmesini talep edebilir.” Bu düzenleme, borç ilişkisinde seçim hakkını açıkça alacaklıya tanır; borçlunun böyle bir tercihi bulunmaz. Kanun koyucu burada emredici değil, tamamlayıcı bir norm öngördüğü için taraflar dilerse sözleşmede, hem ifa hem ceza koşulunun birlikte istenebileceğini veya sadece ceza koşulunun talep edilebileceğini serbestçe düzenleyebilir. Ceza koşulu, ihlal hâlinde önceden belirlenen sabit miktar veya edimdir; zarar ispatı aranmaz. Seçimlik nitelik ise, cezanın ifanın alternatifi olarak öngörülmesinden kaynaklanır.
3. UYGULAMA KOŞULLARI
Seçimlik ceza koşulunun doğrudan talep edilebilmesi için üç asli şart aranır: (i) Yüklenicinin borca aykırı davranışı nedeniyle temerrüde düşmesi, (ii) Sözleşmenin hâlen yürürlükte olması, feshedilmemiş bulunması, (iii) Yüklenicinin kusurlu olması. Bu şartlar gerçekleştiğinde, iş sahibi dilerse ifayı, dilerse cezayı isteme yoluna gider. Aşağıdaki alt başlıklarda bu koşullar ayrıntılı biçimde incelenecektir.
3.1. Yüklenicinin Temerrüdü
TBK m.117 ve m.123’e göre temerrüt, borçlunun muaccel borcunu süresinde ifa etmemesi veya ifa teklifini haksız olarak reddetmesi sonucu doğar. İnşaat sözleşmesinde teslim tarihi geçmiş, üstelik yükleniciye yazılı süre verilerek sonuç alınamamışsa direnim gerçekleşir. Direnim şartı gerçekleşmeden ceza koşulu istenemez. Yargıtay 15. HD 2021/3145 E., 2022/6754 K. kararında da belirtildiği üzere, “Ceza koşulu talebi için ön koşul borçlunun temerrüdüdür.”
3.2. Sözleşmenin Feshedilmemiş Olması
Seçimlik ceza koşulu, ancak sözleşme hâlen ayakta ise talep edilebilir; feshedilmiş bir sözleşmeye dayanılarak ceza koşulu istenemez (Yargıtay 23. HD 2018/1946 E., 2019/2754 K.). Çünkü fesih, sözleşmeyi geriye etkili sona erdirir ve tarafları borçtan kurtarır. Bu hâlde talep edilebilecek tek giderim ifa yerine geçen maddi tazminattır (TBK m.125).
3.3. Kusur Şartı
Ceza koşulunun uygulanabilmesi için yüklenicinin kusurlu olması aranır. Kusurun bulunmadığı hâllerde –örneğin mücbir sebep, kamu otoritesinin öngörülemez bir kararı veya iş sahibinin bizzat gecikmeye sebebiyet veren eylemleri– yüklenici bu durumu ispatlayarak sorumluluktan kurtulabilir. Yargıtay 15. HD 2016/4513 E., 2017/7234 K. kararında, ‘temerrüdün kusursuz nedene dayandığı ispatlandığında ceza koşuluna hükmedilemez’ denilmiştir.
4. ALACAKLININ SEÇİM HAKLARI
Alacaklı iş sahibi, seçim hakkını iki şekilde kullanabilir:
• **Aynen İfa Talebi:** Yükleniciden, sözleşmede kararlaştırılmış nitelikte ve sürede eseri tamamlayıp teslim etmesini isteyebilir.
• **Seçimlik Ceza Koşulu Talebi:** Edimin yerine, önceden belirlenmiş ceza miktarının veya muadili edimin ödenmesini talep edebilir.
Kural olarak iki talep aynı anda ileri sürülemez. İş sahibinin birini seçmesi, diğerinden feragat anlamına gelir. Ancak sözleşmede “hem ifa hem ceza” şeklinde açık hüküm varsa bu genel kural bertaraf olur.
4.1. Seçimin Kesinliği
Seçim hakkı kullanıldıktan sonra geri dönmek mümkün değildir. Yargıtay 15. HD 2019/1752 E., 2020/4569 K. kararında, iş sahibinin önce ifayı talep edip dava açtıktan sonra, dava sürerken ceza koşuluna dönme talebini hukuken geçersiz saymıştır. İfa talebi başarısız olursa, alacaklı nama ifa (TBK m.113) ya da ifa yerine tazminat (TBK m.112) isteyebilir; ancak bunlar ceza koşuluna dönüş anlamına gelmez.
5. SÖZLEŞMEYLE AKSİ DÜZENLENEN HALLER
TBK m.179’un tamamlayıcı niteliği gereği, taraflar dilerse alacaklının hem cezayı hem ifayı birlikte talep edebileceğini veya yalnızca cezayı isteyebileceğini açıkça kararlaştırabilir. Örneğin, “gecikme hâlinde iş sahibi hem eseri teslim alacak hem de günlük 5.000 TL ceza alacaktır” şeklindeki bir madde geçerlidir. Ancak bu tip düzenlemelerde TBK m.182 uyarınca ceza aşırı bulunursa hâkim indirim yapabilir.
6. CEZA KOŞULU İLE TAZMİNAT İLİŞKİSİ
Ceza koşulu talebi, zararın ispatını gerektirmez; zarar doğmamış olsa dahi ceza ödenir. Bununla beraber, TBK m.180 gereğince alacaklı, ceza koşulundan bağımsız olarak fiilî zararının ceza tutarını aşan kısmını ispatlayıp ilâve tazminat da talep edebilir. Bu nokta özellikle yüksek maliyetli inşaat işlerinde önem kazanır, zira ceza tutarı bazen oluşan gerçek zararı karşılamaya yetmeyebilir.
7. İŞ SAHİBİNİN TEMERRÜDÜ VE YÜKLENİCİNİN HAKLARI
Seçimlik ceza koşulu tek taraflı değildir; iş sahibinin borçlarını (örneğin hakediş ödemelerini) yerine getirmemesi hâlinde de yükleniciye tanınabilir. Sözleşmede ‘iş sahibi, borcunu gününde ödemezse yükleniciye ait bağımsız bölümlerden biri ücretsiz devredilir’ şeklindeki bir madde geçerliyse, yüklenici temerrüt gerçekleştiğinde bu cezayı talep edebilir (Yargıtay 11. HD 2017/8123 E., 2018/10456 K.).
8. YARGITAY İÇTİHATLARINDAN SEÇMELER
- **Yargıtay 15. HD, 2021/3145 E., 2022/6754 K.:** Temerrüt gerçekleşmeden ceza koşulu talep edilemeyeceği.
• **Yargıtay 23. HD, 2018/1946 E., 2019/2754 K.:** Feshedilen sözleşmede ceza koşuluna hükmedilemeyeceği.
• **Yargıtay 15. HD, 2019/1752 E., 2020/4569 K.:** Seçim hakkının geri dönülmezliği.
• **Yargıtay 15. HD, 2016/4513 E., 2017/7234 K.:** Kusursuz temerrüt hâlinde ceza koşulu uygulanamayacağı.
• **Yargıtay 11. HD, 2017/8123 E., 2018/10456 K.:** İş sahibinin temerrüdü hâlinde yüklenicinin seçimlik ceza talep hakkı.
Seçimlik ceza koşulu, iş sahibine sözleşme ihlali karşısında güçlü ve pratik bir yaptırım sunar. Ancak bu mekanizmanın sağlıklı işlemesi için sözleşmeye açık, dengeli ve makul hükümler konulmalıdır. Taraflar özellikle ceza miktarını güncel piyasa değerleriyle uyumlu belirlemeli, aşırı tutarlardan kaçınmalıdır. Ayrıca seçim hakkının ne zaman, hangi usulle kullanılacağına ilişkin yazılı bildirim şartları netleştirilmeli, temerrüt bildirimine dair süre ve yöntem detaylıca düzenlenmelidir. Bu sayede olası uyuşmazlıkların hızla çözülmesi ve dava yoluna gitmeden önce caydırıcılık sağlanması mümkün olacaktır.
Av. İltan Ekmekçioğlu
